Mooi, maar met risico’s. Maatregelen voor het omgaan met zandsteen

In veel monumenten is zandsteen verwerkt. Het kwarts in zandsteen wordt in verband gebracht met silicose (stoflongziekte). Het bewerken van zandsteen is dus niet vrij van risico’s. Hoe ga je daar als architect of natuursteenbewerker mee om? Een wijziging van URL 4007 'Steenhouwwerk - Bewerken en verwerken van natuursteen' maakt de risico’s inzichtelijk en omschrijft arbo-maatregelen die nodig zijn om die te beheersen. Maar vooraf natuurlijk de vraag: is het gezien de arbo-risico’s echt nodig om zandsteen te gebruiken? U kunt op de wijziging reageren tot en met 20 oktober 2020.

Onderzoek
De herziening van URL 4007 is gebaseerd op een onderzoek dat TNO in opdracht van ERM (met bijdrage van het ministerie van SZW) heeft gedaan. De resultaten zijn beschreven in de publicatie 'Omgaan met zandsteen in monumenten - Achtergronddocument bij URL 4007'. Om de risico’s in de steenhouwerij en op de bouwplaats te inventariseren is nagegaan:

• Materiaalkeuze. Zandsteen is in het verleden veel toegepast als bouwmateriaal, met als gevolg dat veel monumenten in Nederland voor een deel uit zandsteen bestaan. Het gaat daarbij met name om Bentheimer, Obernkirchner en Udelfanger zandsteen. Bij het onderhoud en de restauratie van deze monumenten komt het nogal eens voor dat zandsteen wordt bewerkt. Deze bewerking wordt zowel in de steenhouwerijen als op locatie uitgevoerd.
• Bewerkingen. Welke bewerkingen in de steenhouwerij en op de bouwlocatie voorkomen (zie hoofdstuk 5 Achtergronddocument).
• Maatregelen. Welke risicobeheersende maatregelen daadwerkelijk een zodanig effect sorteren dat aan de grenswaarde kan worden voldaan.

Omdat er technisch gezien geen relevant verschil is tussen zandsteen en andere kwartshoudende materialen is er ook veel aandacht besteed aan andere kwartshoudende materialen.

Maatregelen om risico’s te beheersen
Op basis van het TNO-onderzoek en conform het Arbo-beleid zijn maatregelen ontworpen die de arborisico’s van het omgaan met zandsteen zo goed mogelijk beheersen. Die maatregelen houden het volgende in:

Stap 1: nagaan of het opnieuw toepassen van zandsteen echt nodig is
Ga tijdens de voorbereiding na of het opnieuw toepassen van zandsteen echt nodig is. Dit is de verantwoordelijkheid van opdrachtgever en architect-adviseur.

Stap 2: maatregelen bij het bewerken en verwerken
Als in de voorbereiding is geconcludeerd dat er opnieuw zandsteen toegepast zal worden, zijn beheersmaatregelen nodig om blootstelling van werknemers aan respirabel kwarts te voorkomen. Het realiseren van deze maatregelen is de verantwoordelijkheid van de werkgever. In de werkplaats (de steenhouwerij) is dat het steenhouwersbedrijf; op de bouwlocatie is dat – afhankelijk van de situatie – het steenhouwersbedrijf of de hoofdaannemer. Twee materiaaleigenschappen met directe invloed op de blootstelling aan respirabel kwarts voor de werknemers zijn bepalend: het percentage kwarts en de mogelijkheid om water op te nemen (porositeit). Op basis hiervan zijn de maatregelen uitgewerkt:

• Benatten van zandsteen: zandsteen bevat veel kwarts, maar kan ook gemakkelijk en veel water opnemen. Het gebruiken van water is dan ook een zeer effectieve eerste beheersmaatregel; ‘droog’ bewerken is zeer ongewenst.
• Gebruik afzuigsystemen: noodzakelijk en zeer effectief. Het gebruik van stofzuigers is een ‘must’.
• Gebruik adembeschermingsmiddelen: halfgelaatmasker.

Wijzigingen in de URL 4007
Zandsteen: vastleggen van het toepassen van beheersmaatregelen in URL
De missie is om de blootstelling aan respirabel kwarts bij werknemers die zandsteen bewerken (en andere kwartshoudende natuursteensoorten) maximaal te beperken en in ieder geval terug te brengen onder de wettelijke grenswaarde. In URL 4007 Steenhouwwerk zijn de maatregelen opgenomen omdat te bereiken. Het betreft zowel maatregelen in de steenhouwerij als op de bouwlocatie. Aan de beschrijving van zandsteen en een aantal andere steensoorten is het percentage kwarts en de porositeit toegevoegd.

Overige wijzigingen in de URL
Ook de rest van de URL is geactualiseerd:

• Om de eisen aan het natuursteenwerk te verduidelijken is hoofdstuk 3 aangevuld met de eisen die oorspronkelijk alleen in de bijlagen (‘Bestekseisen’) waren vermeld.
• Duidelijk onderscheid tussen eisen die verband houden met het werk op de steenhouwerij en die verband houden met het werk op locatie (de bouwplaats).
• De toelichting op de Restauratieladder (par 3.1.) en de uitwerking in restauratie categorieën (bijlage 1) geactualiseerd.
• Bijlage 3 ‘Overzicht van natuursteensoorten’ is geactualiseerd, onder meer met gegevens die van belang zijn voor risicobeheersende maatregelen en met Limburgse steensoorten (Kunrader en mergel).

Reageren? Graag!
De nieuwe versie van de URL 4007 is opgesteld door een begeleidingscommissie met natuursteenbedrijven, aannemers, opdrachtgevers, overheden en andere direct betrokken. De Begeleidingscommissie en het CCvD Restauratiekwaliteit zijn benieuwd naar uw mening en horen graag uw reacties. U kunt reageren tot en met 20 oktober 2020 door een mail met uw opmerkingen te sturen naar secretariaat@stichtingERM.nl. Het is praktisch en duidelijk als u uw opmerkingen in deze tabel verwerkt, maar uiteraard zijn ook andere reacties van harte welkom.