Ultramoderne restauratie Domtoren is kostenbesparend

Digitalisering in de restauratiesector maakt het werk efficiënter, effectiever, aantrekkelijker voor jonge mensen, meer inzichtelijk voor opdrachtgevers en toezichthouders, legt het gehele restauratieproces vast en levert ook nog eens geld op. Bij grootschalige projecten is wel tien procent haalbaar.

Alle onderdelen van de Domtoren zijn zichtbaar op een ipad – foto Nico de Bont

Respect op hedendaagse wijze
‘Respect voor het verleden en dat verleden, ons cultureel erfgoed, op een hedendaagse wijze onderhouden en restaureren. Dat zijn onze belangrijkste uitgangspunten’, vertelt Boudewijn de Bont, directievoorzitter van restauratieaannemer Nico de Bont. ‘We vinden het een sport om traditioneel vakmanschap te combineren met hedendaagse hulpmiddelen en de meest recente inzichten. Dan kom je vanzelf op de digitalisering van een aantal werkzaamheden en van het werkproces. Op zaken als meten, registreren, coördineren en controleren. In de nieuwbouw is dat al geruime tijd gangbaar, wordt al lang gewerkt met bijvoorbeeld BIM (3D Bouw Informatie Model waarbij integraal wordt samengewerkt door diverse disciplines in de bouwsector – red.). Ook in de restauratiesector doen BIM en digitalisering voorzichtig hun intrede, maar zijn zeker nog geen gemeengoed. De voordelen komen er pas echt uit als alle bij een project partners op een dergelijke manier werken, dus zijn vooraf goede afspraken tussen alle betrokkenen nodig. We delen ook graag onze kennis en organiseren daarvoor bijvoorbeeld kennisbijeenkomsten en houden BIM-ontbijten met onze ketenpartners’.

QR-code voor 10.000 elementen
Boudewijn de Bont en zijn collega BIM-manager Tommy van Beem tonen verschillende voorbeelden van het digitale restauratiewerk. Zo moeten bij de Utrechtse Domtoren meer dan 10.000 natuurstenen elementen worden hersteld of vervangen. ‘Zet je die handmatig in een excelbestand’, vertelt Tommy van Beem, ‘dan weet je op voorhand dat het een onoverzichtelijke chaos wordt. Wij hebben al die elementen voorzien van een unieke digitale code met onderliggende kenmerken, die geregistreerd zijn in ons BIM-BRS (Blok Registratie Systeem). Vervolgens laten wij een QR-code achter bij de blokken die gedemonteerd worden, waarmee men snel en gemakkelijk de blokken kan identificeren en automatisch de locatie wordt aangewezen. Zo creëren wij een datastroom die ook visueel, want alles wordt gefotografeerd, exact aangeeft wat, op welke plek moet worden gedaan of worden vervangen. Alle werkzaamheden en verplaatsingen van blokken zijn te volgen. Die data zijn bijvoorbeeld ook voor de RCE toegankelijk. Zo kunnen hun deskundigen meekijken en bijvoorbeeld de historische waarden van de elementen aangeven’. De combinatie van vakmanschap en digitalisering waren aspecten die meespeelden bij de gunning van de restauratie aan Nico de Bont. Een restauratie die wordt uitgevoerd samen met Rothuizen Architecten Stedenbouwkundigen en Slotboom Steenhouwers.

QR-codes voor de onderdelen – foto Nico de Bont

Tien procent kostenreductie
Deze data maken ook financieel een beter beheersbaar systeem mogelijk. ‘Met de data-registraties is een optimale financiële bewaking mogelijk’, aldus Boudewijn de Bont. ‘Maar het vereenvoudigt ook de procesmatige kant van het werk. De aanlevering van materialen bijvoorbeeld worden nu zo georganiseerd dat wat de vakman als eerste nodig heeft, ook bovenaan de pallet ligt. Het gedigitaliseerde proces geeft ook de opdrachtgever en de toezichthouder een compleet inzicht in de werkzaamheden. Tot slot vermindert het de faalkosten aanzienlijk’. Al met al, becijfert Boudewijn de Bont, ‘kunnen wij op deze wijze de restauratiekosten bij dergelijke grootschalige natuursteenrestauraties met zo’n tien procent reduceren. En dat gaat dus om veel geld, want voor de restauratie van de Domtoren is circa 35 miljoen euro uitgetrokken’.

Revisiedossier voor volgende generaties
Een van de vele andere voordelen die de digitalisering oplevert is het geautomatiseerde revisiedossier. ‘Dit wordt nu, na een voltooide restauratie, als vanzelf uitgedraaid’, vertelt Tommy van Beem. ‘Een belangrijk dossier wat in de monumentensector nog niet zo vanzelfsprekend is als bijvoorbeeld in de sector van het roerend erfgoed. Dit dossier is voor toekomstig onderhoud en restauratie van wezenlijk belang. Het bevat een overzicht van alle uitgevoerde werkzaamheden’.

Scans helpen wederopbouw
In de digitaliseringsslag die de restauratiesector maakt, blijken scans een cruciale rol te kunnen spelen. Tommy van Beem geeft als voorbeeld de Urbanuskerk in Amstelveen. ‘De opdrachtgever heeft gelijk na de fatale brand van de Sint-Urbanuskerk in Amstelveen, op 15 september 2018, middels scans de gehele kerk in point-clouds vastgelegd. Deze punt-wolken, een verzameling van meetpunten die door een 3D-laserscanner zijn gemaakt, vormen samen een driedimensionale structuur. Toen kort na de brand een aantal gewelven instortte kunnen we die gewelven nu, dankzij die vastgelegde informatie, opnieuw opbouwen’.

De Urbanuskerk gescand – foto Nico de Bont

Opnieuw vakkennis genereren
Boudewijn de Bont vult aan: ‘Tegenwoordig worden er niet veel nieuwe gewelven meer gemaakt. Hoe triest de brand ook is, het biedt ons wel de gelegenheid tot een mooie bouwkundige uitdaging: hoe we op basis van die driedimensionale scans de niet meer bestaande gewelven met behulp van exact gemaatvoerde schenkels weer opnieuw kunnen opmetselen. Dit project is een bijna unieke kans voor een nieuwe generatie metselaars. Daarom maken wij van dit werk ook een leerproject. Op deze manier kunnen wij een bijdrage leveren aan het behoud van het vakmanschap voor de toekomst.’

Beter inzicht
Met het vooraf scannen van de restauratieopgave wordt zeer veel nuttige informatie vergaard. Als voorbeeld geeft Tommy van Beem de vloer van het Groote Museum van Artis, het eerste en oudste museum van Amsterdam. Deze in de negentiende eeuw gebouwde tentoonstellingsruimte sloot in 1947 vanwege geldgebrek zijn deuren. Omdat Artis het museum weer in zijn oude functie wilde herstellen was een restauratie hard nodig. Er werd onder meer een kelderverdieping gerealiseerd, de rotte fundering hersteld en de zalen gerenoveerd. Een belangrijk onderdeel van de renovatie was de voorgenomen versteviging van de eerste verdiepingsvloer met een stalen constructie. Daarvoor werd gebruik gemaakt van de meter ruimte die tussen het plafond op de begane grond en de vloer op de eerste verdieping zit. In deze tussenruimte bevinden zich vele houten spanconstructies. Het monumentale karakter verhinderde het verwijderen van de vloerplanken op de eerste verdieping. Daarom werden in het midden van de ruimte slechts een paar planken weggehaald, zodat er een opening ontstond waar de laserscanner ondersteboven in kon worden gehangen. De opnamen maakten duidelijk dat de vloer een scheefstand had van twintig centimeter. Dat maakte het één op één plaatsen van de voorgenomen stalen constructie onmogelijk. De noodzakelijke aanpassingen betekenden niet alleen een betere garantie op het behoud van de monumentale waarden, maar leidden ook tot een reductie van de staalconstructie met 30 procent.

Scan de scheefstaande vloer van het Groote Museum van Artis – scan Nico de Bont

Keerzijde van digitalisering
Boudewijn de Bont en Tommy van Beem koesteren grote verwachtingen als het gaat om de voortgaande digitalisering. ‘Het in kaart brengen van monumenten in punt-wolken zal nog tot veel meer mogelijkheden leiden. Nu al zijn bijvoorbeeld al tal van verduurzamingsmogelijkheden in beeld te brengen. Waar een gebouw energie verliest is veel gedetailleerder dan met een warmtecamera te analyseren. En er zullen steeds meer mogelijkheden komen om kunstmatige intelligentie in te zetten in de restauratiesector. Zo zal er ongetwijfeld software komen die steensoorten kan identificeren. Wat met een boterbloem in de wei al kan, kan binnenkort ook met bijvoorbeeld het herkennen van Bentheimer zandsteen of Ettringer tufsteen’. ‘Maar’, signaleren beiden, ‘er zitten ook keerzijdes aan de digitalisering. Neem een pinakel. Als je die met een CNC-machine reproduceert, moet je oppassen dat niet alle hogels op een en exact dezelfde manier uitgevoerd. Dat is eigenlijk niet wat je wilt. Want je wilt de uitstraling van handwerk van de beeldhouwer koesteren, en dus de verschillen kunnen blijven zien. Dat zijn esthetische kwesties, die een boeiende uitdaging vormen voor onze sector.’